Ngày 24/2/2022, Nga mở “chiến dịch quân sự đặc biệt” ở đông Ukraine sáng 24-2, sau một thời gian tập trận quân sự sát biên giới hai nước và tập trận chung với Belarus. Hiện tại (1/3/2022), chiến sự mở rộng và Nga – Ukraine đã chính thức nổ ra chiến tranh.
Đây là cuộc chiến mà có thể cả hai bên đều không là bên chiến thắng, Nga có thể chịu thiệt hại nặng về kinh tế và có thể cả quân sự dù có thắng cuộc đi nữa.
Chiến tranh Nga-Ukraine cũng biến đổi chính trị thế giới và mở ra biến chuyển mới trong thời kỳ hiện tại, xu hướng toàn cầu hóa, đa phương hóa có thể thay đổi cho chủ nghĩa dân tộc, đơn phương và thay đổi cả đường lối của các quốc gia. Một cuộc chạy đua quân sự mới có thể bắt đầu. Và Việt Nam cũng như các quốc gia nhỏ yếu trong các vùng vị trí địa chính trị quan trọng, có mâu thuẫn nên cẩn trọng khi hoàn toàn có thể lâm vào cuộc chiến tranh khi có tiền lệ này. Với Việt Nam là mâu thuẫn trên biển đông…không thiếu lý do nếu một quốc gia muốn mở chiến dịch quân sự.
Trước hết, chiến tranh nổ ra thì người dân thường là những người thiệt hại nhất và không ai nếu là người yêu hòa bình mong muốn điều này. Tuy nhiên, Chúng ta cần hiểu thấu đáo nguyên nhân dẫn đến cuộc chiến, từ lịch sử đến hiện tại và sự chuyển biến trạng thái xung đột, lý tưởng của lãnh đạo các nước dù từng là đông minh thân thiết trong Liên minh Xô Viết trước đây giữa Nga và Ukraine, cũng như các bên “rất liên quan” gồm EU, Mỹ và vai trò trong tình hình hiện tại.
Có thể nói chủ nghĩa dân tộc lên ngôi mạnh mẽ trong những năm gần đây, chủ nghĩa này chưa bao giờ hoàn toàn biến mất trong lịch sử và là nguồn cơn của các cuộc chiến tranh.
Ở góc nhìn chính trị, tôi không bàn về quốc gia nào đúng và sai trong cuộc chiến này, và khi xem xét thì chúng ta không nên ngây thơ nghĩ rằng người gây chiến trước là “phản diện, không chính nghĩa”. Áp đặt suy nghĩ của cá nhân, không ở vị trí của quốc gia, hay lãnh đạo một nước có thể sẽ không công bằng, và nếu bạn là người đã “chọn phe – đứng thành hàng” thì đánh giá sẽ thiếu công bằng. Hoặc, nếu bạn còn không hiểu tại sao lại phải chiến tranh, tại sao cứ phải đi xâm lược, giành quyền lực và giữ vị thế bá chủ trên toàn cầu thì bạn nên xem lại lịch sử hình thành các quốc gia (VN ta cũng mở đất, dựng nước như vậy), các cuộc chiến tranh thứ 1, 2 và đền bù chiến tranh của bên thua trận, hệ lụy… và nên nhớ rằng: “Lịch sử, do kẻ chiến thắng viết lại” và “đúng – sai” là không hoàn toàn tách biệt rõ ràng, nó phụ thuộc vị trí, vai trò và duy ý chí của người đánh giá.
Chính trị sẽ chỉ có lợi ích, quyền lực và ý chí/lý tưởng của quốc gia tại thời điểm đó. Không có đồng minh và kẻ thù vĩnh viễn, chỉ có lợi ích quốc gia được đặt lên hàng đầu. Chính nghĩa, bình đẳng, nhân quyền… đôi khi không phải như sự thật mà do báo đài đưa lên để định hướng dư luận. “Kẻ yếu” đôi khi không thể đòi hỏi những điều “bình đẳng”, theo công ước, theo luật…
Tại bài viết này, chúng ta xem xét theo quá trình lịch sử, dưới vai trò của người theo dõi lịch sử qua các điều ước đã ký kết giữa các bên và diễn biến thực tế hiện tại, kết quả. Bài viết gồm những điểm chính sau:
- Lịch sử quan hệ Nga – Ukraine
- Quan hệ giữa liên minh Nato và Nga, chiến tranh lạnh
- Diễn biến chiến sự và tác động của các thế lực nổi bật liên quan
1. Lịch sử chung của Nga và UKraina
Nga và Ukraine có nguồn gốc lịch sử sâu xa, ngay từ thời kỳ đầu tiên khởi nguồn từ thành lập nhà nước đầu tiên. Khởi nguồn nước Nga hiện tại có lịch sử từ lãnh thổ Ukraine hiện tại và mở rộng về các hướng để thành lập lên Đế quốc Nga thời kỳ sa hoàng và liên bang Xô Viết sau này.
Quá trình hình thành và phát triển nước Nga bạn có thể theo dõi video dưới đây, kênh Dã sử đã có tổng hợp rất rõ qua yếu tố địa lý và lịch sử xen kẽ.
Sự hình thành và phát triển của Ukraine trong quá khứ và giai đoạn chiến tranh thế giới thứ 1, thứ 2 đều thể hiện vị trí địa lý đặc thù trong quân sự, chính trị khi đều bị đánh chiếm trong hai thế chiến.
Trước khi Ukraine được chính thức thành lập là một quốc gia độc lập, toàn vẹn lãnh thổ và phát triển dưới thời trong liên minh Xô Viết (CHXHCN Ukraine), vùng đất Rus-kiev bị chiếm bởi quân đội Balan, Lithuania,…trước khi quân đội Nga thống nhất sau đánh đuổi các thế lực trên. Trong thế chiến 1, 2 , vùng đất này cũng là chiến trường quan trọng khi nó nằm ở vùng tiếp giáp giữa phương đông và phương tây. Phong trào dân tộc Ukraine và lợi thế chiến thắng từ sau chiến tranh thứ 2 của liên minh Xô Viết đã giúp dân tộc này độc lập và chính thức hình thành quốc gia Ukraine.
Sau khi Nga thắng trận trong thế chiến 2, đã trao trả một Ukraine độc lập và thúc đẩy kinh tế phát triển tại vùng đất này, thậm chí trung tâm vũ khí hạt nhân của Liên Xô cũng ở Ukraine thời đó, trước khi liên minh Xô Viết sụp đổ mới được bàn giao toàn bộ cho Nga để đổi lại các ưu đãi trợ giá dầu, bán đảo Crimea….
Mâu thuẫn sắc tộc trong Ukraine cũng đã hình thành do đặc trưng bên thân Nga và Châu Âu từ trước đó. Khi các đời tổng thống thân Châu Âu quyết ngả về một bên và đàn áp chính trị tại các vùng phía đông thân Nga đã làm thay đổi cục diện chính trị như ngày nay. Cũng phải kể tới vai trò của Mỹ và đồng minh trong việc lung lạc Ukraine và chiêu bài “DÂN CHỦ”.
Mâu thuẫn sắc tộc đã dẫn đến cách mạng cam năm 2004 lật đổ chính phủ thân Nga và từ đó, bên thân Châu ÂU đã đàn áp chính trị cũng như nhiều biện pháp tiêu cực cả về văn hóa (xóa bỏ văn hóa Nga, tượng Leenin…) cũng như chính trị gia thân Nga.
Vị thế địa chính trị của Ukraine đối với Nga
Sau khi liên bang Xô viết sụp đổ, Ukraine đóng giữ vị thế quan trọng đối với an ninh của Nga, đặc biệt là trong việc tiếp cận với các đại dương và hải quân.
Sau thế chiến 2, Ukraine bị tàn phá nặng nề, nhưng sau đó 5 năm Ukraine đã biến mình thành cường quốc về kinh tế và quân sự. Xô Viết Ukraine nhanh chóng trở thành quốc gia hàng đầu Châu Âu về kinh tế và vũ khí hạt nhân.Tuy nhiên sự sụp đổ của nhà nước Xô Viết đã khiến mọi sự thay đổi. Và sự chia tay giữa hai quốc gia Nga- Ukraine diễn tiến tới tình trạng hiện tại.
Nước Nga dù có diện tích rộng lớn nhưng các cảng quan trọng và có khả năng phát triển kinh tế, quân sự lại không quá nhiều. Phía Bắc không thể sử dụng vào mùa đông do đóng băng, các cảng khác thì bị quản lý bởi các đồng minh Nato. Nếu Ukraine gia nhập Nato thì có thể là bạn đạp tiến quân dễ dàng vào Nga và đe dọa thường trực tới quốc gia này. Crimea trở thành bán đảo quan trọng khi là cảng biển duy nhất có thể sử dụng mà không bị đóng băng vào mùa đông của Nga.
Quan hệ kinh tế của Nga và Ukraine gắn bó chặt chẽ khi năng lượng, dầu và khí đốt của Nga tới Châu Âu qua nước này. Kinh tế và cả quân sự của Nga sẽ bị ảnh hưởng nặng nếu mất kiểm soát Ukraine hoặc bị quốc gia khác quản lý. Vị thế quan trọng của Ukraine khiến Mỹ và các quốc gia đồng minh Nato luôn muốn tác động.
Nga là quốc gia cung cấp năng lượng, khí đốt lớn và kinh tế phụ thuộc vào ngành này rất nhiều. Ngược lại, nguồn năng lượng khí đốt của Nga cung cấp cũng quan trọng cho Châu Âu, đường ống dẫn khí đốt qua Ukraine trước đây và mang lại cho nước này nhiều ưu đải. Tuy nhiên Nga đã nhận thấy sự thay đổi của Ukraine và tìm kiếm giải pháp mới, dự án đường ống phương bắc dẫn khí đốt từ Nga đến Đức đi vào Châu Âu mà không cần qua Ukraine, điều này dẫn tới sự rạn nứt không nhỏ trong quan hệ hai quốc gia sau các căng thẳng ở bán đảo Crimea cũng như vùng đông Ukraine , nơi người dân thân Nga làm chủ.
Vai trò trung gian và quan điểm “trung lập” của Ukraine trước đây đã giúp quốc gia này phát triển mạnh với nhiều ưu ái của các Nga và các quốc gia Châu Âu. Tuy nhiên, việc phát hiện các mỏ dầu mới tại Ukraine đã biến quốc gia này trở thành nơi có trữ lượng dầu và khí đốt cao thứ 11 thế giới, nhưng việc cho các công ty phương tây tham gia đã khiến rạn nứt cao hơn nữa.
Các lợi ích về kinh tế giữa Nga và Ukraine cũng như các vấn đề xung quanh khiến mâu thuẫn ngày càng tăng, các bạn có thể tìm hiểu về các vấn đề như xây đập của Nga, hay việc chặn dòng chảy cung cấp nước đến crimea…..
Ukraine là vùng quan trọng của Nga khi đây được coi là vùng đệm biên giới và ý nghĩa lịch sử, cũng như kinh tế, quân sự đối với Nga.
Tóm lại, vai trò của Ukraine đối với Nga rất quan trọng, cả về kinh tế, quân sự, văn hóa…
Trước đây, thời điểm Sau khi giác thư Budapest được kí kết, Nga được thừa hưởng toàn bộ vũ khí nguyên tử của Liên Xô cũ, nhưng đồng thời phải công nhận chủ quyền của Ukraine đối với Crimea. Liên Xô cũng rút quân đội ở Đức và đổi lại Mỹ thỏa thuận không kết nạp các thành viên Nato về hướng đông sát biên giới Liên Xô cũ. Nhưng sau đó mọi thứ đã thay đổi sau khi Liên Xô sụp đổ và Nato kết nạp các thành viên Liên Xô cũ vào liên minh của mình.
Năm 2008, Mỹ mời Ukraine gia nhập Nato sau khi đã kết nạp hầu hết các quốc gia thuộc liên minh Xô Viết cũ. Quân đội Mỹ và đồng minh (Nato, Aukus..) đã bao vây quanh biên giới Nga và nếu mất Ukraine, Nga sẽ hoàn toàn nằm ở thế yếu nếu xảy ra xung đột hay các cuộc đàm phán kinh tế cũng không còn lợi thế.
Các nhà lãnh đạo của Ukraine trước 2008 đều giữ thái độ trung lập đối với Nga và Mỹ cùng đồng minh Nato . Điều này mang lại lợi ích rất lớn cho quốc gia này khi nhận được rất nhiều tài trợ của các quốc gia muốn lung lạc và giữ quan hệ.
Thay đổi trong quan hệ Nga – Ukraine
Sau sự sụp đổ của liên bang Xô Viết, quan hê giữa Nga và Ukraine từ quan hệ “anh em” đã thay đổi và có thể xét đến trong 30 năm trở lại đây. Có thể chia làm 3 giai đoạn, mỗi giai đoạn kéo dài một thập niên với những sự kiện bước ngoặt riêng. Đài DW của Đức tóm tắt như sau:
Năm 1992 – 2003: Ukraine tách ra
Tháng 12-1991, các nhà lãnh đạo của Ukraine cùng với Nga và Belarus chốt thỏa thuận Belovezhskiy về việc thành lập Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG), đánh dấu sự tan rã của Liên Xô. Matxcơva hy vọng duy trì ảnh hưởng thông qua SNG và khả năng cung cấp khí đốt giá rẻ.
Sau đó Nga và Belarus thành lập nhà nước liên minh, nhưng Ukraine ngày càng “trôi dạt” về phía phương Tây.
Điện Kremlin không hài lòng, nhưng Ukraine khi đó thừa hưởng từ Liên Xô đội quân gần nửa triệu người và kho vũ khí hạt nhân lớn thứ 3 thế giới. Kiev đồng ý giao hết tên lửa cho Nga để đổi lại đảm bảo an ninh (Bản ghi nhớ Budapest) và hỗ trợ kinh tế.
Mặt khác, phương Tây chưa có ý định thu nạp Ukraine về phe mình nên phản ứng của Matxcơva nhìn chung còn kiềm chế.
Thập niên đầu tiên sau khi Liên Xô tan rã, kinh tế Nga còn yếu ớt, trong khi cuộc xung đột Chechnya khiến ngân khố cạn kiệt. Năm 1997, Nga ký “Hiệp ước lớn” chia tách hạm đội Biển Đen và công nhận biên giới Ukraine, trong đó bao gồm bán đảo Crimea.
Năm 2003 – 2013: Tình bạn rạn nứt
Khủng hoảng ngoại giao đầu tiên giữa Matxcơva và Kiev xảy ra dưới thời Tổng thống Vladimir Putin. Mùa thu 2003, Nga bất ngờ xây dựng một con đập ở eo biển Kerch hướng tới đảo Tuzla của Ukraine. Kiev xem đây là hành động phân chia biên giới.
Căng thẳng được tháo ngòi sau cuộc gặp giữa lãnh đạo hai nước. Việc xây dựng đập dừng lại, nhưng tình bạn đã xuất hiện vết rạn nứt đầu tiên.
Trong cuộc bầu cử tổng thống Ukraine năm 2004, Nga ủng hộ ứng viên thân Kremlin là ông Viktor Yanukovich, nhưng nổ ra cuộc “Cách mạng cam” khiến ông này không được công nhận chiến thắng.
Chính trị gia thân phương Tây Viktor Yushenko trở thành tổng thống Ukraine. Chiến thắng của ông đánh dấu bước ngoặt thay đổi trong chính sách của Nga nhằm ngăn chặn các cuộc cách mạng màu mà Matxcơva cáo buộc do phương Tây giật dây.
Dưới thời ông Yushenko, Nga hai lần đóng van dẫn khí đốt qua Ukraine (năm 2006 và 2009) khiến châu Âu “lãnh đủ”.
Sự kiện chính dẫn đến tình hình ngày nay xảy ra vào năm 2008. Tại Hội nghị thượng đỉnh NATO ở Bucharest, Tổng thống Mỹ George Bush cố gắng để Ukraine và Gruzia nhận được kế hoạch hành động chuẩn bị trở thành thành viên của liên minh.
Ông Putin phản đối gay gắt. Matxcơva tuyên bố không công nhận nền độc lập hoàn toàn của Ukraine. Kết quả là Đức và Pháp chặn kế hoạch của ông Bush. Hai nước Ukraine và Gruzia được hứa hẹn chỗ trong NATO nhưng chưa biết khi nào.
Đi đường quân sự không xong, Ukraine quay sang lộ trình hội nhập kinh tế thông qua một hiệp định liên kết với Liên minh châu Âu (EU). Mùa hè năm 2013, vài tháng trước ngày Kiev có khả năng ký kết văn kiện, Nga tung đòn kinh tế, gần như chặn biên giới không cho hàng hóa Ukraine xuất khẩu.
Đến mùa thu, chính quyền Tổng thống Yanukovich (lên nắm quyền năm 2010) tuyên bố ngừng việc ký hiệp ước với Brussels do áp lực từ Nga. Quyết định này gây ra làn sóng biểu tình lớn ở Ukraine khiến ông Yanukovich phải bỏ chạy sang Nga tị nạn tháng 2-2014.
Năm 2014 – 2021: Sáp nhập Crimea và chiến sự ở Donbass
Nhân lúc ở Kiev trống ghế quyền lực do biểu tình lật đổ tổng thống và Yanukovich tị nạn đến Nga vẫn chưa từ bỏ chức vị tổng thống, tháng 3-2014 Nga sáp nhập bán đảo Crimea. Cùng lúc này, quân đội Nga hậu thuẫn các lực lượng ly khai ở Donbass, miền đông Ukraine, dẫn đến sự thành lập của hai “nước cộng hòa nhân dân tự xưng” Donetsk và Lugansk.
Kiev phản ứng rất chậm, chờ đợi kết quả bầu cử tổng thống vào cuối tháng 5, rồi mới quyết định mở chiến dịch quân sự lớn lấy lại lãnh thổ đã mất kiểm soát.
Đến cuối tháng 8, Kiev cáo buộc Nga tung quân đội quy mô lớn đến Donbass (Nga phủ nhận). Đỉnh điểm là các lực lượng Ukraine chịu thất bại ở Ilovaisk. Chiến sự chỉ kết thúc vào tháng 9 với việc các bên ký kết Thỏa thuận Minsk, nhưng lệnh ngừng bắn liên tục bị vi phạm.
Đầu năm 2015, phe ly khai mở cuộc tấn công lớn, Kiev cáo buộc Nga triển khai quân đội không sắc phục trên lãnh thổ Ukraine. Sau vài thất bại quân sự của Kiev, Đức và Pháp làm trung gian cho các bên ký Thỏa thuận Minsk-2.
Năm 2021, Nga hai lần điều quân đến sát biên giới Ukraine vào mùa xuân và cuối mùa thu. Tháng 12, Tổng thống Putin lần đầu tiên ra tối hậu thư yêu cầu Mỹ và NATO không được kết nạp Ukraine và các nước Liên Xô cũ vào liên minh, và không được hỗ trợ quân sự. NATO từ chối.
Năm 2022: Nga công bố “chiến dịch quân sự đặc biệt” ở đông Ukraine
Ngày 21-2-2022, Tổng thống Vladimir Putin công nhận độc lập của hai nước cộng hòa ly khai ở miền đông Ukraine. Các văn bản pháp lý nhanh chóng được Quốc hội Nga thông qua.
Đáng chú ý, ông Putin tuyên bố công nhận lãnh thổ của “Cộng hòa nhân dân Donetsk” và “Cộng hòa nhân dân Lugansk” bao gồm cả tỉnh Donetsk và Lugansk của Ukraine, vốn rộng lớn hơn nhiều so với khu vực hiện do quân ly khai kiểm soát.
Sáng sớm 24-2, nhà lãnh đạo Nga công bố “chiến dịch quân sự đặc biệt” với mục đích “bảo vệ người dân tại Cộng hòa nhân dân Donetsk và Cộng hòa nhân dân Lugansk”.
Có thể thấy sự thay đổi trong quan hệ Nga – Ukraine có nguyên nhân từ sự thay đổi chính sách của Ukraine khi nghiêng hẳn về phương tây so với trước đó. Vậy lí do là gì để thúc đẩy trong sự thay đổi cán cân quyền lực này, tác động từ bản thân Ukraine – Nga và của các thế lực phương tây, Mỹ là gì làm căng thẳng leo thang khiến Nga phải phát động chiến tranh?
2. Chiến tranh lạnh và sự mở rộng của Nato trong châu âu
Chiến tranh thế giới thứ 1
Bắt nguồn tại châu Âu từ ngày 28 tháng 7 năm 1914 đến ngày 11 tháng 11 năm 1918. Đây là cuộc chiến giữa phe hiệp ước (chủ yếu là Anh, Pháp, Nga và sau đó là Hoa Kỳ ) với phe Liên minh trung tâm(chủ yếu là Đức (phổ), Áo – Hung, Bulgaria và Ottoman (Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay) ).
Tất cả những đế quốc quân chủ (trừ Anh đều sụp đổ trong cuộc chiến tranh này. Đảng Bolshevik lên nắm quyền tại nước Nga sau cuộc cách mạng tháng Mười lật đổ Nga hoàng, trong khi việc Đức bại trận lại tạo điều kiện cho Đức Quốc Xã lên nắm quyền nhờ biết khai thác tâm lý bất mãn của người dân khi chịu các điều kiện khắt khe do thua cuộc chiến.
Không một nước Châu Âu nào thật sự chiến thắng cuộc chiến, tất cả đều chịu thiệt hại về người và của.
Nước duy nhất không bị tàn phá mà còn thu được lợi nhuận lớn từ cuộc chiến này là Hoa Kỳ, nó đã tạo điều kiện cho nước này vượt trên các nước Châu Âu về kinh tế kể từ sau cuộc chiến
Chiến tranh thế giới thứ 2:
Cuộc chiến tranh thế giới thứ 2 bắt đầu từ khoảng năm 1939 và chấm dứt vào năm 1945. Cuộc chiến có sự tham gia của đại đa số các quốc gia trên thế giới — bao gồm tất cả các cường quốc trên thế giới lúc đó — tạo thành hai liên minh quân sự đối lập: Phe Đồng Minh và Phe Trục . Chiến tranh thế giới thứ hai thường được coi là bắt đầu khi Đức (do thất bại thế chiến 1 và chịu các điều ước đền bù nặng nề sau đó) đã phát động cuộc chiến khi xâm lược Balan ngày 1 tháng 9 năm 1939, tiếp nối với việc cả Vương Quốc Anh lẫn Pháp tuyên chiến với Đức 2 ngày sau. Kể từ cuối năm 1939 cho tới đầu năm 1941, thông qua một loạt chiến dịch quân sự và hiệp ước, Đức đã chinh phục hoặc kiểm soát phần lớn lục địa châu Âu, đồng thời thành lập liên minh phe Trục với Ý và Nhật Bản cũng như với một số nước khác sau đó.
Vào ngày 22 tháng 6 năm 1941, Đức dẫn đầu các nước Phe Trục châu Âu tiến hành xâm lược Liên Xô, mở ra Mặt trận phía Đông. Là chiến trường trên bộ lớn nhất trong lịch sử.
Với tham vọng thống trị Châu Á, Thái Bình Dương , Nhật Bản đã gây chiến với Trung Hoa Dân Quốc vào năm 1937. Vào tháng 12 năm 1941, Nhật Bản tiến hành tấn công gần như cùng lúc các lãnh thổ của Hoa Kỳ và Anh tại Đông Nam Á và Trung Thái Bình Dương, bao gồm cả cuộc tấn công nhằm vào hạm đội Mỹ tại Trân Châu cảng. Cuộc tấn công đã kéo Mỹ vào cuộc chiến sau giai đoạn đầu đứng ngoài hưởng lợi.
Sau khi Đức thua trận khi sa lầy ở Nga, thế trận đổi chiều và kết thúc chiến tranh phe trục thua trận, cả Đức lẫn Nhật Bản bị chiếm đóng.
Chiến tranh thế giới thứ hai thay đổi cục diện chính trị lẫn cấu trúc xã hội toàn cầu. Tổ chức Liên Hiệp Quốc (LHQ) được thành lập nhằm thúc đẩy hợp tác quốc tế và ngăn chặn các cuộc xung đột trong tương lai. Các cường quốc chiến thắng, bao gồm Trung Quốc, Pháp, Liên Xô, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ, trở thành thành viên thường trực của hội đông bảo an Liên Hợp Quốc .Liên Xô và Hoa Kỳ nổi lên như hai siêu cường đối trọng nhau, tạo tiền đề cho Chiến tranh Lạnh kéo dài gần nửa thế kỷ.
Chiến Tranh lạnh
Chiến tranh lạnh là chỉ đến sự căng thẳng địa chính trị và xung đột ý thức hệ đỉnh điểm giữa hai siêu cường (đứng đầu và đại diện hai khối đối lập): Hoa Kỳ (chủ nghĩa tư bản) và Liên Xô (chủ nghĩa xã hội).
Chiến tranh Lạnh bắt đầu từ năm 1947 với sự ra đời của thuyết Truman. Chiến tranh Lạnh kết thúc với sự tan rã của Liên Xô vào năm 1991. Thuật ngữ lạnh được sử dụng vì không có sự chiến đấu trực tiếp diện rộng giữa hai siêu cường, nhưng họ đã ủng hộ những nước đồng minh đang có xung đột nhằm gia tăng vị thế chính trị, nó được gọi là những cuộc chiến tranh Ủy nhiệm (proxy wars).
Năm 1990, Mỹ kêu gọi Liên Xô rút quân khỏi Đông Đức để thống nhất nước Đức. Liên xô đã rút 300.000 quân khỏi đông Đức và tuyên bố không tham gia vào chính trị Đông Âu, đổi lại, Mỹ thỏa thuận Nato sẽ không kết nạp các thành viên nào về phía Đông sát với Nga.
Nhưng một năm sau đó, Liên Xô sụp đổ và nước Nga thừa hưởng thành quả chính của Liên Xô cũ là một quốc gia yếu, có lúc Nga đã phải tính tới gia nhập Nato nhưng Mỹ không đồng ý.
Mỹ và Nato sau đó đã kết nạp hầu hết các quốc gia Liên xô cũ và nâng số thành viên của mình từ 16 lên 30 hiện tại. Thỏa thuận ban đầu với Liên Xô không còn ý nghĩa vì đó là thỏa thuận với Liên Xô (không phải Nga), và Nga (quốc gia kế thừa chủ yếu của liên minh Xô Viết) quá yếu khi đó.
Việc Nga mở chiến dịch tấn công Ukraine có nguyên nhân sâu xa của họ, liệu Nga không ngăn cản Ukraine thì sau này họ có thể bị tấn công với lý do tương tự (tranh chấp biên giới, hay bất kỳ lí do nào “có vẻ hợp lý”….) từ khối liên minh Nato nếu Ukraine gia nhập Nato hay không? Liệu vị thế của Nga có bị đe dọa khi đánh mất lợi thế địa chính trị và bao vây, kề bên họng súng của vành đai tên lửa của Nato? Và thảm họa lớn hơn có thể đến với người dân Nga thay vì Ukraine hiện tại?
Không có ai có thể chắc chắn và thật khó để đánh cược tương lai quốc gia và người dân vào yếu tố bất định. Kẻ yếu luôn ngây thơ đòi hỏi những công bằng trên lý thuyết, nhưng nếu không đủ mạnh sẽ chẳng có công bằng hay hòa bình cho bạn. Trong cuộc sống cũng vậy, trong chính trị càng tàn khốc hơn rất nhiều.
Đặc biệt trong mẫu thuẫn sắc tộc ở Ukraine giữa bên thân Nga (miền đông) và bên có xu hướng thân phương tây hơn cũng trở nên căng thẳng. Thường xuyên xảy ra các vụ đàn áp cả về chính trị và giao tranh, nổ súng gây thiệt hại nhân mạng giữa hai vùng này. Yếu thế hơn cho vùng phía đông do Nga hậu thuẫn.
Trước khi chiến tranh Nga-Ukraine nổ ra, dưới thời tổng thống Putin, Nga cũng đã có tiền lệ tham chiến ở các chiến trường quan trọng đối với Nga trước đó như tại Gruzia, chiến trường tại Syria (đồng minh Nam tư cũ), chiến trường Crimea năm 2014…
Dù biết cuộc chiến tranh nào đi nữa đều phi lý, nhưng đó là yếu tố chính trị và không có đường lùi nếu đánh mất khả năng tự vệ, lợi thế. Đàm phán không được, vung tay đánh cũng là điều không lạ của những cuộc chia tay. Do Mỹ và đồng minh có vể đã đụng đến giới hạn của Nga và Nga chủ động trước trong cuộc chiến này?
Một khía cạnh khác khi cần lưu ý đến vai trò của Mỹ trong các sự kiện xung đột gần đây trên thế giới ở cả vùng Trung đông, châu á, … Mỹ – do đặc thù vị trí địa lý và sự lọc lõi trong giới lãnh đạo chính trị đã giúp quốc gia này là nước hưởng lợi ích lớn nhất trong hai thế chiến. Đứng trung gian bán vũ khí, trước khi nhảy vào tham chiến khi chiến cuộc đã rõ ràng giữa các bên để chia lợi. Trong thời kỳ hiện đại, vị trí số 1 giúp Mỹ chi phối nhiều quốc gia bằng cả lợi ích kinh tế và quân sự. Ngay cả Châu Âu cũng đang phụ thuộc nhiều vào Mỹ khi liên minh Nato do Mỹ đứng đầu. Mỹ luôn cố gắng duy trì và đánh tan các mối đe dọa ảnh hưởng vị thế của Mỹ với đồng Petrol dollars, với chiêu bài dân quyền và lãnh đạo trong các tổ chức chính trị (liên hiệp quốc), liên minh Nato, liên minh Augcus…để thực hiện các mục tiêu chính trị, quân sự của họ.
Mối quan hệ giữa Mỹ – Châu Âu (khu vực EU) – Nga – Trung Quốc là các “ông lớn” hiện tại, dù khu vực EU và Mỹ có quan hệ trong liên minh Nato, nhưng quả thực Châu Âu cũng là khối đe dọa đến đồng USD và vị thế của Mỹ. Việc duy trì sự phụ thuộc của Châu Âu vào quân sự của Mỹ và đánh sập một nước Nga đang tìm lại vị thế chính trị cũng là động cơ để Mỹ tác động chính trị để tạo mâu thuẫn giữa Châu Âu và Nga, đứng giữa thu lợi ích. Và Ukraine là vùng đệm giữa Nga với Châu Âu, hướng sự mở rộng liên minh Nato tới biên giới Nga, tạo mâu thuẫn để các đối thủ tự kìm chân nhau cũng là một lợi ích của Mỹ. Và với Trung Quốc, Mỹ cũng đang ủng hộ các quốc gia bao quanh Trung Quốc để kìm hãm quốc gia này với Nhật, Hàn Quốc, Đài Loan và Ấn Độ mới đây. Do vậy, vai trò của Mỹ cần luôn phải theo dõi đánh giá tới các vấn đề chính trị trên thế giới.
Dù gì đi nữa Nga cũng đã xâm lược Ukraine trước là không thể phủ nhận, và sau này nếu thành công hoặc thất bại thì lịch sử sẽ có cái nhìn đánh giá, liệu Putin là độc tài? tội ác hay một lãnh đạo mẫu mực ? Putin cũng không giấu diếm lý tưởng mang một nước Nga mạnh mẽ trở lại như thời Liên Xô cũ.
Chúng ta có thể tự xét và đánh giá, lưu ý những tuyên truyền định hướng dư luận từ các bên liên quan cần suy xét cẩn trọng để tránh bị dắt mũi nhằm có cái nhìn rõ ràng về bản chất cuộc chiến.
Chiến tranh có thể phục vụ mục đích, lý tưởng hay lợi ích của số ít cá nhân nhưng thiệt hại là những người dân vùng chiến sự nặng nề nhất. Những kẻ đứng ngoài cổ vũ, bơm gió thổi lửa nhận lợi ích mà không tốn nhiều binh tốt nào mới là điều đáng lo ngại.
Chủ nghĩa dân tộc lên cao tại các nước lớn, như tại Mỹ (thời Trump thể hiện nổi bật nhất) hay Trung Quốc (Tập Cận Bình) gần đây cho thấy khả năng căng thẳng trong thời gian những năm tới có thể cao hơn và chính trị sẽ nóng lên với sự phát triển của các đồng minh, việc “chia phe”, “đứng thành hàng” và nổ súng có lẽ không hiếm lạ nữa.
3. Diễn biến chiến tranh Nga- Ukraine và các đòn trừng phạt của Mỹ và đồng minh Châu Âu
Ngày 24.2, Nga phát động cuộc chiến tranh và tiến quân từ ba hướng chính hướng tới Kiev, thủ đô Ukraine. Từ Biên giới Belarus, bán đảo Crimea và vùng phía đông Ukraine. Quân đội Nga từ Belarus nhanh chóng tiếp cận được gần Kiev và gặp kháng cự hiện tại.
Tổng thống Ukraine kêu gọi sự giúp đỡ của các quốc gia Châu Âu, Mỹ nhưng chỉ nhận được “sự từ chối” và cầu nguyện cho người dân Ukraine.
Đây là điều dễ hiểu bởi Ukraine phải thể hiện được năng lực đáp trả, khả năng cũng như ý chí chiến đấu trước nếu muốn có sự “giúp đỡ”, từ vũ khí, quân đội… bạn càng thể hiện giá trị của mình thì mới có sự giúp đỡ từ bên ngoài Châu Âu và Mỹ. Nato sau đó cũng đang phần lớn gửi vũ khí, tiền tài để quân dân Ukraine phải tự đổ máu chiến đấu trước khi xét đến khả năng leo thang hay gửi quân chính quy đến hay không? Chiến sự kéo dài càng lâu, giá trị của Ukraine càng lớn khi chiến cuộc càng cân bằng thì phương tây sẽ tham gia càng sâu vào cuộc chiến, khi đó không ai có thể nói trước điều gì.
Chiến sự trở nên căng thẳng hơn khi Kiev kháng cự quân đội Nga khá mạnh và Putin đe dọa khi yêu cầu các lực lượng hạt nhân chuẩn bị.
Xét yếu tố lưc lượng chênh lệch, khả năng Ukraine cầm cự trước Nga là không cao. Nhưng Nga cũng không hoàn toàn chiến thắng dù có đánh bại Ukraine, chỉ là lợi ích như thế nào mà thôi. Nếu đã động binh, Nga hướng tới mục đích thay đổi hoàn toàn và tạo ra chính quyền thân Nga và có quyền giữ Ukraine, hoặc ít nhất là nếu chiến sự leo thang căng thẳng không như dự kiến thì Ukraine phải đảm bảo trung lập và các điều kiện đi kèm để kết thúc chiến tranh.
Chúng ta nên quan tâm tới các hành động của Nato và khối liên minh quanh chiến tranh Nga, Ukraine. Và đặc biệt không nên bỏ qua Trung Quốc. Những ông lớn ngồi xem chiến sự và tính toán riêng. Những điều này có tác động tới yếu tố địa chính trị, kinh tế các nước (có thể làm tụt hậu kinh tế nhiều năm) và ảnh hưởng thị trường tài chính rất mạnh.
Năm 2014, sau khi Nga sáp nhập Crimea, các quốc gia Châu âu và Mỹ đã thực hiện một số trừng phạt gồm: cấm nhập cảnh và giao dịch của một số nhân vật ảnh hưởng tới Crimea của Nga; Tước quyền bỏ phiếu; Cấm nhập khẩu vũ khí và phát hành một số trái phiếu ở thị trường Châu Âu.
Năm 2022, sau khi Nga phát động chiến tranh với Ukraine, Mỹ và đồng minh đã mở rộng các lệnh trừng phạt đối với Nga: đóng băng tài sản các nhân vật quan trọng của Nga ở nước ngoài; cấm xuất khẩu các công nghệ quan trọng đến Nga…; các lãnh đạo của Mỹ, Anh, Canada, Đức, Pháp, Ý và Ủy ban châu Âu đã đưa ra tuyên bố chung, thông báo sẽ áp đặt thêm các lệnh cấm vận nhằm “cô lập Nga khỏi hệ thống tài chính quốc tế” và nền kinh tế của các bên này. Lệnh cấm vận sẽ được thi hành trong những ngày tới, đáng chú ý là việc loại một số ngân hàng của Nga khỏi hệ thống SWIFT. SWIFT là từ viết tắt của Hiệp hội Viễn thông tài chính liên ngân hàng toàn cầu, được thành lập vào năm 1973 và có trụ sở tại Bỉ. Đây là hệ thống truyền tin nhắn giao dịch và lệnh chuyển tiền chính trên toàn cầu, kết nối hơn 11.000 tổ chức tài chính tại hơn 200 quốc gia và vùng lãnh thổ. Việc bị loại khỏi SWIFT được coi là “vũ khí hạt nhân tài chính”, sẽ khiến các ngân hàng khó có thể chuyển tiền vào hoặc ra nước ngoài, gây cú sốc cho cả các công ty Nga lẫn khách hàng nước ngoài
—-> Giải pháp cho Nga: Sử dụng hệ thống thanh toán nội địa của các ngân hàng Nga – SPSS hoặc có thể gia nhập hệ thống thanh toán mới mà Mỹ và Châu Âu không muốn như với Trung Quốc (CIBS) và các quốc gia mới nổi Brics ( BRICS” là tên gọi của một khối bao gồm các nền kinh tế lớn mới nổi gồm Brasil, Nga (Russia), Ấn Độ (India), Trung Quốc (China) và Nam Phi (South Africa).
Khi Nga sở hữu vũ khí hạt nhân và lực lượng quân đội mạnh mẽ, khả năng tham chiến của các nước Nato có lẽ sẽ không xuất hiện khi điều đó có thể dẫn tới chiến tranh thế giới với vũ khí hạt nhân và chẳng ai là kẻ thắng. Mặt trận mà Nato hướng đến vẫn sẽ là nền kinh tế Nga. Khi mà chiến tranh luôn cần tiền, để xây dựng quân đội, lương thực, vũ khí, chi phí tăng cao….nếu kinh tế Nga bị đánh sập và tụt hậu công nghệ, tài chính sẽ làm quốc gia không thể phát triển và sự đổ vỡ có thể bắt đầu từ bên trong, hay chí ít là giảm sức mạnh của Nga so với Nato rất nhiều nếu sự trừng phạt đủ mạnh từ nhiều phía.
Mỹ và các quốc gia Châu Âu hiện tại vẫn chủ yếu cung cấp vũ khí và hậu cần để người dân Ukraine tự bảo vệ đất nước. Bán vũ khí, công nghệ…và tìm kiếm lợi ích có thể từ cuộc chiến.
Tuy nhiên, hiện tại sự nổi lên của Trung Quốc cần lưu ý tới khi quốc gia này vẫn đang theo dõi và có thể gia nhập các khối lợi ích khác nhau. Tôi không mong khung cảnh các quốc gia đứng thành hàng chia phe và dẫn tới chiến tranh thứ 3. Nhưng khả năng sẽ diến tiến tới một trật tự mới, chỉ là không hi vọng thực hiện bằng quân sự mà thông qua các cuộc đàm phán, vì vũ khí của con người tạo ra đã quá mạnh và khó kiểm soát sát thương.
Vietnamese
English